نظام آموزش عالی ایران به عنوان یکی از ارکان اساسی توسعه علمی و فرهنگی کشور، از سطوح و مقاطع مختلف تحصیلی تشکیل شده است. این مقاطع تحصیلی به ترتیب شامل کاردانی، کارشناسی (لیسانس)، کارشناسی ارشد (فوق لیسانس) و دکترا می‌باشند. هر یک از این مقاطع تحصیلی ویژگی‌های خود را دارند که در ادامه این مقاله به تفصیل به آنها می‌پردازیم.
این مقطع پایین ترین مقطع آموزش عالی بوده و معمولاً ۲ سال طول می‌کشد و در برخی رشته‌ها بر آموزش مهارت‌های عملی تمرکز دارد. مدرک کاردانی (فوق دیپلم) بالاتر از دیپلم و پایین تر از مقطع کارشناسی است. تعداد واحدهای درسی این مقطع در هر رشته متفاوت بوده ولی حداقل ۷۲ و حداکثر ۹۵ واحد است.
دوره های مقطع کاردانی به دو دسته کاردانی پیوسته و کاردانی ناپیوسته طبقه بندی می‌شوند:
این دوره‌ها برای دانش آموزانی است که مستقیماً پس از پایان دوره دبیرستان وارد دانشگاه می‌شوند. کاردانی پیوسته اغلب برای دانش آموزان فنی و حرفه‌ای و کار و دانش است و عموماً شامل دروس پایه و تخصصی مرتبط با رشته مورد نظر است.
این دوره برای افرادی است که پس از یک دوره تحصیل و اخذ مدرک دیپلم فنی و حرفه‌ای یا کار و دانش و یا رشته‌های نظری وارد دانشگاه می‌شوند. این دوره‌ها معمولاً تخصصی‌تر و متمرکز بر مهارت‌های عملی هستند.
بله. مقطع کاردانی با عنوان دیگری هم نام گذاری می شود که به آن فوق دیپلم هم گفته میشود.
مدت تحصیل مقطع کاردانی ۲ سال بوده و دانشجویان این مقطع موظف اند ظرف مدت ۴ الی ۵ ترم واحدهای درسی مربوط به رشته خود را بگذرانند.
مقطع تحصیلی کارشناسی یا لیسانس یکی از مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین مقاطع تحصیلات عالی است که به‌طور معمول مدت زمات تحصیل این مقطع چهار سال (۸ ترم) و حداکثر ۶ سال (۱۰ ترم) می‌باشد. این مقطع تحصیلی پس از پایان دوره دبیرستان و در برخی رشته‌ها بعد از دوره کاردانی آغاز میشود و به عنوان مرحله‌ای حیاتی برای توسعه دانش و مهارت‌های حرفه‌ای دانشجویان به شمار می‌آید. دانش‌آموختگان این مقطع تحصیلی پس از اتمام دوره تحصیل خود مدرک لیسانس رشته خود را کسب می کنند. مقطع کارشناسی به دو دوره کارشناسی پیوسته و ناپیوسته تقسیم میشود.
پیش نیاز این مقطع مدرک کاردانی است. داوطلبان شرکت در این مقطع پس از گذراندن و کسب مدرک کاردانی می توانند وارد مقطع کارشناسی ناپیوسته شوند. طول مدت تحصیل این دوره در حالت نرمال ۲ سال بوده و حدودا شامل ۶۵ تا ۷۰ واحد درسی می باشد.
پیش نیاز شرکت در این مقطع داشتن مدرک دیپلم یا پیش دانشگاهی است. و هم با شرکت در کنکور سراسری برای رشته های با آزمون و یا از طریق انتخاب کردن رشته های پذیرش بر اساس سوابق تحصیلی( بدون آزمون) می توان در این رشته مشغول به تحصیل شد.
همانطور که گفته شد دانشجویان مقطع کارشناسی پس از فارغ التحصیلی در این مقطع مدرک لیسانس را دریافت می کنند از زمان کسب مدرک دیپلم تا لیسانس به طور نرمال ۴ سال زمان لازم دارد ولی با توجه به تعداد واحد هایی که دانشجویان در هر ترم می گذرانند این زمان می تواند به ۵/۳ الی ۶ سال تبدیل شود.
کارشناسی ارشد یا فوق لیسانس یکی از مقاطع تحصیلات تکمیلی است که به دانشجویان فرصتی برای تخصصی‌تر کردن دانش و مهارت‌های خود در یک حوزه خاص ارائه می‌دهد. این مقطع به طور معمول پس از اتمام مقطع کارشناسی آغاز میشود و بسته به رشته تحصیلی و دانشگاه، معمولاً بین دو تا سه سال به طول می‌انجامد.
یکی از اهداف اصلی تحصیل در مقطع کارشناسی ارشد، تعمیق دانش و مهارت‌های دانشجویان در یک حوزه خاص است. این مقطع به دانشجویان اجازه می‌دهد تا با جدیدترین تحقیقات و روش‌های علمی آشنا شوند و توانایی‌های خود را در تحلیل و حل مسائل پیچیده تقویت کنند، علاوه بر آن داشتن مدرک کارشناسی ارشد می‌تواند فرصت‌های شغلی بسیاری را برای محصلان این مقطع ایجاد کند. بسیاری از مشاغل تخصصی و مدیریتی نیاز به مدرک تحصیلات تکمیلی دارند و فارغ‌التحصیلان این مقطع اغلب دارای حقوق و مزایای بیشتری نسبت به دارندگان مدرک کارشناسی هستند.دوره های مقطع کارشناسی ارشد شامل دوره پیوسته و ناپیوسته می باشد:
دوره کارشناسی ارشد ناپیوسته به این صورت است که داوطلبان شرکت در این دوره بعد از اتمام دوره کارشناسی و کسب مدرک لیسانس می توانند با شرکت در کنکور کارشناسی ارشد ، یا بدون کنکور و یا از طریق طرح استعدادهای درخشان تحصیلات خود را در مقطع کارشناسی ارشد ناپیوسته آغاز کنند. تعداد واحدهای این دوره با توجه به شرایط هر رشته متفاوت بوده و بین ۲۸ تا ۳۸ واحد است که حدود ۴ الی۱۰ واحد آن مربوط به پایان نامه است. دانشجویان این دوره می توانند پس از دوره ۲ الی ۳ ساله مدرک فوق لیسانس خود را بگیرند.
دوره کارشناسی ارشد پیوسته معمولاً در رشته‌هایی ارائه می‌شوند که نیاز به تخصص بالا و ادامه تحصیل مداوم دارند، مانند پزشکی، داروسازی و برخی رشته‌های مهندسی. پیش نیاز ورود به مقطع کارشناسی ارشد پیوسته، مدرک دیپلم یا پیش دانشگاهی است به طوریکه دانشجویان بلافاصله پس از اتمام دوره کارشناسی بدون نیاز به جدا شدن از دانشگاه و یا شرکت در آزمون‌های جداگانه، وارد مقطع کارشناسی ارشد می‌شوند.
تحصیل در مقطع کارشناسی ارشد پیوسته حدود ۶ الی ۷ سال زمان می برد و مدت تحصیل کارشناسی ارشد ناپیوسته بین ۲ الی ۳ سال است.
دوره کارشناسی ارشد پیوسته حدودا دارای ۱۲ الی ۱۴ ترم بوده و کارشناسی ارشد ناپیوسته بین ۴ الی ۶ ترم است.
مقطع دکترا یکی از بالاترین سطوح تحصیلی در دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی است که به دانشجویان فرصت می‌دهد تا در حوزه‌ای خاص به پژوهش‌های عمیق و تخصصی بپردازند. این مقطع تحصیلی برای کسانی طراحی شده است که علاقه‌مند به تحقیق و توسعه دانش در زمینه‌ای خاص هستند و می‌خواهند به عنوان متخصصین و پژوهشگران حرفه‌ای در جامعه علمی شناخته شوند. مدرک دکترا یا همان PhD بالاترین مدرک تحصیلی دانشگاهی بوده که توسط دانشگاه های کشور به فارغ‌التحصیلان این مقطع اعطا میشود.
مدرک دکترا نشان‌دهنده‌ی تخصص عمیق و پیشرفته‌ی فرد در یک زمینه خاص است. این تخصص به فرد امکان می‌دهد تا به عنوان یک متخصص و مرجع علمی در آن زمینه شناخته شود و به تحقیقات پیشرفته و نوآوری‌های علمی بپردازد.
فارغ‌التحصیلان دکترا معمولاً فرصت‌های شغلی گسترده‌تری در مقایسه با کسانی که دارای مدرک کارشناسی یا کارشناسی ارشد هستند، دارند. آنها می‌توانند در دانشگاه‌ها، موسسات تحقیقاتی، صنایع پیشرفته، شرکت‌های مختلف و حتی نهادهای دولتی مشغول به کار شوند.
داشتن مدرک دکترا می‌تواند به ارتقاء موقعیت شغلی افراد و افزایش درآمد آنها منجر شود. بسیاری از مشاغل تخصصی و مدیریتی در صنایع مختلف به افرادی با مدرک دکترا نیاز دارند و این مدرک می‌تواند به عنوان یک عامل مهم در پیشرفت حرفه‌ای فرد عمل کند.
تحصیل در مقطع دکترا فرصت‌های زیادی را برای برقراری ارتباط با سایر پژوهشگران و متخصصان در سطح ملی و بین‌المللی فراهم می‌کند. این شبکه‌سازی می‌تواند به همکاری‌های پژوهشی، پروژه‌های مشترک و فرصت‌های شغلی جدید منجر شود.
فارغ التحصیلان دکترا می‌توانند به عنوان اعضای هیئت علمی در دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی مشغول به کار شوند و به تدریس و آموزش نسل‌های آینده بپردازند. این فرصت‌ها می‌تواند به اشتراک‌گذاری دانش و تجربه‌های علمی کمک کرده و تأثیر مثبتی بر جامعه علمی داشته باشد.
دکترای پیوسته به نوعی از دوره دکترا گفته میشود که دانشجو پس از اتمام دوره‌ی دبیرستان و قبولی در رشته مورد نظر وارد دانشگاه شده و بعد دوره تحصیلی خود را تا دکترا طی می‌کند؛ مدرک مورد نیاز برای شرکت در این دوره مدرک دیپلم است و در این سیستم، دانشجو یک دوره تحصیلی متوالی و یکپارچه را می‌گذراند که از مقطع کارشناسی شروع شده و به دریافت مدرک دکترا منتهی میشود. به عبارتی دیگر دانشجویان این دوره بعد از قبولی در کنکور سراسری(مقطع کارشناسی) کنکور دیگری نمی‌دهند و بعد از اتمام مدت تحصیلشان مدرک دکترا را کسب می‌کنند.
دکترای ناپیوسته به نوعی از دوره دکترا گفته میشود که دانشجو پس از اتمام دوره کارشناسی ارشد از طریق کنکور دکترا و یا با انتخاب کردن رشته های بدون آزمون وارد مقطع دکترا میشود. در این سیستم، دانشجو ابتدا مدرک کارشناسی ارشد خود را دریافت می‌کند و سپس برای ادامه تحصیل در مقطع دکترا اقدام می‌کند.
مقطع دکترا در اکثر کشورها معمولاً بین ۳ تا ۵ سال طول می‌کشد. ولی مدت زمان طی کردن دوره دکترا به رشته تحصیلی، دانشگاه و میزان پیشرفت تحقیقاتی دانشجو بستگی دارد. به طوریکه اگر دانشجو به صورت پاره‌وقت تحصیل کند یا نیاز به زمان بیشتری برای تکمیل تحقیق و پایان‌نامه داشته باشد ممکن است دوره تحصیل او بیشتر شود.
به طور معمول، یک برنامه دکترای استاندارد ممکن است شامل ۶ تا ۱۰ ترم (۳ تا ۵ سال) باشد اما چارت درسی برخی رشته‌ها تعداد واحد بیشتری داشته و بنابراین تعداد ترم های آنها بیشتر است.
مسیر تحصیلی از دیپلم تا دکترا به طور کلی شامل مراحل زیر است:
بنابراین، به طور کلی، از دیپلم تا دکترا حدود ۹ تا ۱۱ سال زمان میبرد که این مدت زمان ممکن است بسته به رشته تحصیلی، دانشگاه و پیشرفت تحصیلی دانشجو متفاوت باشد.
در ایران، تفاوت‌های میان PhD و دکترا به طور عمده به تفاوت در واژگان و ساختارهای آموزشی مربوط میشود. به طور کلی، در سیستم آموزشی ایران، دکترا معمولاً به همان مفهوم PhD در سیستم‌های بین‌المللی اشاره دارد اما تفاوت ظریفی میان مفهوم PhD و دکترا وجود دارد:
PhD (Doctor of Philosophy) یا دکترای فلسفه : این مدرک بیشتر به رشته‌های علوم پایه، علوم انسانی، مهندسی و رشته‌های مشابه اشاره دارد و معادل دکترای پژوهشی در سطح بین‌المللی است. تمرکز اصلی PhD بر پژوهش و تولید دانش جدید از طریق تحقیقات اصیل است.
دکترا: این اصطلاح به طور کلی برای تمام مدارک تحصیلی سطح دکتری در ایران استفاده میشود و می‌تواند شامل PhD و دکترای حرفه‌ای (مثل دکترای پزشکی یا دکترای حقوق) باشد.
به طور خلاصه، در ایران، PhD و دکترا اغلب به جای یکدیگر استفاده می‌شوند، اما PhD به طور خاص به مدارک دکترای پژوهشی اشاره دارد، در حالی که دکترا می‌تواند شامل تمامی انواع مدارک دکتری از جمله مدارک حرفه‌ای باشد.
