رزرو مشاوره: 22861404-021
رزرو مشاوره: 22861404-021
در ایام امتحانات بسیاری از دانش‌آموزان و داوطلبان کنکور با چالشی بزرگ روبرو می‌شوند؛ اینکه باوجود مطالعه‌ی فراوان و بهره گیری از روش اصولی مطالعه دروس، مطالب به خوبی در ذهن‌شان ثبت نمی‌شود و در جلسه‌ی آزمون دچار فراموشی می‌گردند. این مسئله نه تنها باعث کاهش اعتمادبه‌نفس می‌شود، بلکه عملکرد تحصیلی آن‌ها را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد.
اگر شما نیز این مشکل را تجربه می‌کنید، این مقاله را تا پایان دنبال کنید تا علت فراموشی قبل از امتحان و سر جلسه امتحان را باهم بررسی کنیم. در ادامه، با ارائه‌ی راهکارهای علمی و کاربردی، به شما کمک خواهیم کرد تا روش‌های یادگیری و تقویت حافظه و تمرکز خود را بهبود بخشید و بتوانید در امتحانات نتایج بهتری کسب کنید.
حتماً برایتان پیش آمده که شب‌ها تا دیروقت درس خوانده‌اید، نکته‌نویسی کرده‌اید، مرور کرده‌اید، تست زده‌اید، اما وقتی پای برگه‌ی آزمون نشسته‌اید، ناگهان ذهنتان خالی شده است. انگار همه‌ی دانسته‌هایتان دود شده و رفته‌اند هوا! احتمالا از خودتان پرسیدید چرا سر جلسه امتحان همه چی یادم میره؟ البته این اتفاق عجیب نیست و برای همه ما حداقل یکبار رخ داده است؛ اما برای برطرف کردن این مشکل باید اول تشخیص داد و ریشه‌یابی کرد که دقیقا ایراد کار کجاست؟ پس بیایید با هم بررسی کنیم که چرا مغز، درست همان زمانی که باید بدرخشد، سکوت می‌کند.
فراموشی بخشی طبیعی از عملکرد مغز است. مغز ما به‌گونه‌ای طراحی شده که فقط اطلاعات مهم و ماندگار را نگه می‌دارد در واقع اگر مغز قرار بود هر لحظه تمام اطلاعاتی که دریافت کرده را نگه دارد، خیلی زود منفجر می‌شد! پس مغز، مرتباً اطلاعاتی را که بی‌اهمیت یا بدون استفاده تشخیص می‌دهد، حذف می‌کند تا بتواند به درستی اطلاعات حیاتی را پردازش کند. اما چه چیزی باعث می‌شود مطالب درسی از نگاه مغز «مهم» نباشند؟ دلایل اصلی فراموشی معمولاً یکی یا چند مورد از عوامل زیر هستند:
همه‌ی ما وقتی چیزی را خوب به یاد نمی‌آوریم، سریع به حافظه‌مان شک می‌کنیم. فکر می‌کنیم «من آدم فراموش‌کاری‌ام» یا «هوش بقیه بهتر از من است». اما واقعیت این است که در بیشتر موارد مشکل از حافظه نیست، بلکه روش یادگیری شما مشکل دارد. برای اینکه مطالب در حافظه شما ثبت شود لازم است تا یادگیری کامل صورت بگیرد. و برای یادگیری کامل و اصولی فقط خواندن مطالب، به تنهایی کافی نیست. بیایید با یک مثال شروع کنیم. تصور کنید کسی در حال یادگیری رانندگی است.
اگر فقط بنشیند و کتاب آموزش رانندگی بخواند، می‌تواند در خیابان‌های شلوغ و پرترافیک رانندگی کند؟ قطعاً خیر، زیرا یادگیری فقط با خواندن اتفاق نمی‌افتد. درسی هم که می‌خوانید، اگر فقط چند بار به آن نگاه کنید یا زیرش خط بکشید، هیچ تضمینی نیست که در مغزتان ثبت شود. به عبارتی دیگر مغز شما زمانی مطلبی را یاد می‌گیرد که با آن درگیر شود؛ بنابراین هنگام مطالعه سؤال بپرسید، با صدای بلند توضیح دهید، خلاصه‌نویسی کنید یا سعی کنید به کسی دیگر یاد بدهید. به این روش، یادگیری فعال می‌گویند؛ یعنی فقط نمی‌خوانید، بلکه کار می‌کنید.
یکی دیگر از رایج‌ترین دلایل فراموشی مطالب، نداشتن تمرکز هنگام مطالعه است. در دنیای امروز، با افزایش سرعت زندگی و حجم بالای محرک‌های محیطی، تمرکز کردن به کاری دشوار تبدیل شده است. انسان‌ها در هر لحظه با صدها نوتیفیکیشن، افکار پراکنده، صداهای مزاحم و سایر عوامل حواس‌پرتی مواجه‌اند؛ به همین دلیل، حفظ تمرکز ذهنی کاری سخت و دشوار محسوب می‌شود. (تا جایی‌که امروزه اختلال نقص توجه (ADHD) یکی از شایع‌ترین اختلال‌های مرتبط با یادگیری به شمار می‌رود)
زمانی که تمرکز از بین می‌رود، ذهن دچار آشفتگی می‌شود و در چنین شرایطی نمی‌تواند اطلاعات را به‌طور دقیق و مؤثر پردازش و ذخیره کند. بنابراین اگر هنگام مطالعه حواستان به گوشی همراه، صداهای اطراف یا دغدغه‌های ذهنی مشغول باشد، مغز شما قادر به پردازش عمیق مطالب نخواهد بود.
در واقع، زمانی که مطالعه می‌کنید اما ذهنتان درگیر مسائل دیگر است، مغز فقط «می‌شنود»، اما «یاد نمی‌گیرد». این همان لحظه‌ای‌ست که تصور می‌کنیم مطلبی را آموخته‌ایم، در حالی‌که در حقیقت فقط از کنار آن گذشته‌ایم.
اگر شما هم با مشکل عدم توجه روبه رو هستید، مقاله “راهکارهای افزایش تمرکز” را حتما مطالعه نمایید.
استرس شدید، به‌ویژه در زمان امتحان، می‌تواند بازدهی حافظه را کاهش داده و توانایی یادآوری مطالب را محدود کند. به همین دلیل، می‌توان استرس را «قاتل خاموش حافظه» نامید.
در شرایطی که فرد دچار استرس زیاد می‌شود، مغز برای آماده‌سازی بدن در برابر وضعیت بحرانی، دستور ترشح هورمون کورتیزول را صادر می‌کند. این هورمون باعث می‌شود مغز وارد حالت دفاعی شود؛ به این معنا که به‌جای جست‌وجوی اطلاعات ذخیره‌شده، به‌دنبال شناسایی خطر احتمالی می‌گردد.
می‌توان گفت کورتیزول مانند مهی غلیظ عمل می‌کند که دسترسی به اطلاعات ذهنی را دشوار می‌سازد. در نتیجه، حتی مطالب ساده‌ای که بارها مرور شده‌اند نیز در زمان آزمون به‌راحتی فراموش می‌شوند.
به‌طور خلاصه، استرس زیاد عملکرد مغز را در سه حوزه‌ی اصلی یادگیری یعنی پردازش، ذخیره‌سازی و بازیابی اطلاعات مختل می‌کند. درنیتجه باید به دنبال راهکارهایی برای کنترل استرس آزمون باشید.
حافظه‌ی انسان مانند عضله‌ای است که با تمرین و استفاده‌ی مداوم، قوی‌تر می‌شود. اگر تنها یکبار مطلبی را مطالعه کنید و انتظار داشته باشید که برای همیشه در ذهنتان باقی بماند، مانند آن است که تنها با یکبار رفتن به باشگاه، انتظار تغییر محسوس در فرم بدنتان را داشته باشید.
از سوی دیگر، بر اساس «منحنی فراموشی» ارائه‌شده توسط ابینگهاوس (Ebbinghaus)، بخش زیادی از اطلاعات جدید بین ۲۴ تا ۷۲ ساعت پس از یادگیری، در صورت عدم مرور، از ذهن پاک می‌شوند. مغز انسان در چنین شرایطی، این اطلاعات را بی‌اهمیت تلقی کرده و آن‌ها را حذف می‌کند.
بنابراین، برای تثبیت مطالب در حافظه‌ی بلندمدت، سه عامل نقش کلیدی دارند: تکرار مستمر، مرورهای زمان‌بندی‌شده و استفاده از فاصله‌گذاری بین مرورها. این روش‌ها به مغز علامت می‌دهند که اطلاعات اهمیت دارند و باید برای مدت طولانی‌تری نگه داشته شوند.
خواب، استراحت و تغذیه مناسب نیازهای اساسی بدن برای داشتن حافظه سالم است به طوریکه برهم خوردن تناسب هر یک از این موارد، باعث فراموشی و ضعف حافظه می‌شود. بدون خواب کافی، مغز نمی‌تواند اطلاعات را به حافظه بلندمدت منتقل کند. همچنین تغذیه سالم و منظم انرژی لازم برای تمرکز و یادگیری را فراهم می‌کند. به خواب شبانه خود اهمیت بدهید و از خوردن غذاهای سنگین یا پرچرب هنگام مطالعه پرهیز کنید.
حالا که دلایل فراموشی را می‌دانید، وقت آن رسیده که به نسخه‌ی درمانی بپردازیم. در ادامه، راهکارهایی علمی و کاربردی برای ماندگاری مطالب در حافظه ارائه شده‌اند:
وقتی فقط مطالب را می‌خوانید، مغز شما در حالت دریافت‌کننده باقی می‌ماند. اما اگر بعد از مطالعه، از خودتان سوال بپرسید یا مطلب را از حفظ توضیح دهید، حافظه شما به‌صورت فعال درگیر می‌شود. این روش که به آن «روش مطالعه learn to learn» می‌گوییم، یکی از قوی‌ترین ابزارهای یادگیری عمیق و ماندگار است.
همانطور که پیش‌تر اشاره شد، برای آن‌که مطلبی در حافظه‌تان ثبت شود، ابتدا باید «یادگیری» اتفاق بیفتد. بنابراین هنگام مطالعه، به‌جای حفظ کردن طوطی‌وار مطالب، تلاش کنید مفهوم درس را به‌درستی درک کنید. سپس با تکرار و تمرین مستمر، آن مبحث به‌تدریج در حافظه‌تان تثبیت می‌شود؛ به‌گونه‌ای که در نهایت به‌صورت ناخودآگاه و طبیعی آن را به خاطر خواهید سپرد. اما ممکن است این سؤال برای شما پیش بیاید که: اگر قرار نیست مطالب را حفظ کنیم، پس با درس‌هایی که ذاتاً حفظ‌کردنی هستند، چه باید کرد؟سؤال بسیار خوبی‌ست؛ در ادامه به پاسخ این پرسش می‌پردازیم:
همانطور که گفتیم، در بیشتر موارد نباید مطالعه را با حفظ کردن اشتباه گرفت. بااین‌حال، برخی از مطالب صرفاً جنبه‌ی حفظی دارند و چاره‌ای جز به‌خاطر سپردن آن‌ها وجود ندارد؛ برای مثال، نام شاعران، تاریخ‌ها، معنی واژگان عربی یا اصطلاحات تخصصی. برای حفظ مؤثر و سریع این نوع مطالب، یکی از بهترین روش‌ها، کدگذاری است. کدگذاری به معنای ایجاد ارتباط‌های شخصی، تصویری یا صوتی بین اطلاعات جدید و مفاهیم آشناست. این روش باعث می‌شود اطلاعات به‌سادگی در حافظه‌ی شما ثبت شده و در زمان نیاز به‌راحتی بازیابی شوند.
برای اینکه مطالب بهتر و سریع‌تر در حافظه بلند مدت شما ثبت شود و البته بازیابی و یادآوری آن هنگام امتحان راحت‌تر شود، باید بعد از مطالعه مطلب با تکرار و تمرین و مرور، مسیرهای عصبی ایجاد کنید. حافظه‌ی انسان برای یادگیری عمیق، نیازمند شکل‌گیری مسیرهای عصبی منظم و پایدار است و همانطور که گفتیم این مسیرها تنها از طریق سه عنصر کلیدی ساخته و تثبیت می‌شوند: تکرار، تمرین، و مرور.
تکرار به مغز فرصت می‌دهد که اطلاعات را از حالت پراکنده به ساختار منسجم تبدیل کرده و در حافظه بلندمدت ثبت کند؛ تمرین، یعنی درگیر شدن فعال با مطالب، مثل حل کردن نمونه سوالات یا استفاده از آموخته‌ها در موقعیت‌های مختلف، موجب تقویت اتصال‌های ذهنی و آزمون کردن یادگیری می‌شود؛ و مرور، به‌ویژه اگر در زمان‌بندی مناسب انجام شود، باعث تثبیت یادگیری و طبقه‌بندی کردن اطلاعات در حافظه می‌شود.
به جرئت می‌توانیم بگوییم این سه مرحله اگر با هم و در زمان درست اجرا شوند، می‌توانید برای همیشه با فراموشی در جلسه آزمون خداحافظی کنید.
یکی دیگر از ابزارها و روش‌های تقویت حافظه و جلوگیری از فراموشی، خلاصه‌نویسی کردن مطالب است. خلاصه‌نویسی فقط کم‌کردن حجم مطالب نیست، بلکه یک فرآیند ذهنی عمیق است که به شما کمک می‌کند تا مفاهیم اصلی را تشخیص دهید، آن‌ها را با زبان خودتان بازنویسی کنید و در حافظه‌تان سازمان‌دهی جدیدی ایجاد کنید.
زمانی که مطلبی را می‌خوانید و بعد سعی می‌کنید آن را خلاصه کنید، در واقع دارید آن را بازآفرینی می‌کنید و همین بازآفرینی ذهنی، باعث می‌شود که اطلاعات به‌صورت فعال در حافظه شما تثبیت شود. علاوه‌بر‌این، خلاصه‌ها ابزار بسیار مؤثری برای مرور سریع و هدفمند در روزهای بعد هستند؛ چرا که به جای بازخوانی کل مطالب، می‌توانید با نگاه‌کردن به چکیده‌های خودتان، مفاهیم را دوباره زنده کنید. البته باید توجه داشت که خلاصه‌نویسی تنها زمانی مفید و کارآمد است که اصولی، دقیق و منسجم انجام شود؛ در غیر این صورت، نه‌تنها کمکی نمی‌کند، بلکه ممکن است موجب گمراهی و اتلاف وقت نیز بشود.
یادگیری و به‌کارگیری تکنیک‌های مدیریت استرس و کنترل هیجان‌ها در جلسه‌ی امتحان، نقش بسیار مؤثری در افزایش کارایی مغز و جلوگیری از فراموشی دارد. زمانی که بتوانید هیجانات منفی را کنترل کرده و سطح استرس خود را کاهش دهید، مغز شما بهتر می‌تواند اطلاعات را پردازش و بازیابی کند.
بنابراین توصیه می‌شود حتما پیش از آزمون با تکنیک‌هایی مانند تنفس عمیق، تصویرسازی ذهنی مثبت، و تمرکز حواس آشنا شوید و آن‌ها را در طول جلسه‌ی امتحان به‌کار بگیرید تا عملکرد ذهنی‌تان به شکل قابل‌توجهی بهبود یابد.
تحقیقات نشان می‌دهد که خوابیدن پس از مطالعه، نقش مهمی در تثبیت مطالب در حافظه‌ی بلندمدت دارد. در واقع، هنگام خواب، مغز شروع به سازمان‌دهی و طبقه‌بندی اطلاعاتی می‌کند که در طول روز آموخته‌اید و این فرآیند به تقویت حافظه و یادگیری کمک می‌کند. از سوی دیگر، کم‌خوابی به‌ویژه در شب امتحان باعث کاهش چشمگیر انرژی ذهنی و مختل شدن عملکرد حافظه می‌شود، تا جایی که ممکن است احساس کنید همه‌ی مطالبی که خوانده‌اید، کاملاً از ذهنتان پاک شده‌اند. بنابراین خواب کافی، نه‌تنها به بازسازی توان ذهنی کمک می‌کند، بلکه یکی از ارکان اساسی موفقیت در یادگیری و به‌خاطر سپاری مطالب محسوب می‌شود.
تغذیه‌ی سالم نقش بسیار مهمی در تقویت عملکرد مغز، بهبود تمرکز، و افزایش توان حافظه دارد. مغز برای فعالیت مؤثر نیازمند دریافت مداوم مواد مغذی از جمله گلوکز، اسیدهای چرب امگا ۳، ویتامین‌های گروه B، آهن و آنتی‌اکسیدان‌هاست. خوردن وعده‌های غذایی منظم و متعادل که شامل میوه‌ها، سبزیجات، مغزها (مثل گردو و بادام)، ماهی، لبنیات، و غلات سبوس‌دار باشد، می‌تواند به بهبود فرآیند یادگیری و تثبیت اطلاعات کمک کند. از طرفی، پرهیز از خوراکی‌های چرب، سنگین، و شیرین به‌ویژه قبل از مطالعه یا جلسه‌ی امتحان، مانع از کُندی ذهن می‌شود. همچنین نوشیدن آب کافی در طول روز برای حفظ هوشیاری ذهنی ضروری است؛ حتی کم‌آبی خفیف هم می‌تواند تمرکز و حافظه را کاهش دهد. پس تغذیه‌ی سالم را جدی بگیرید؛ چون یک مغز سالم، با سوخت مناسب بهتر عمل می‌کند.
یادگیری، یک مهارت اکتسابی است؛ مهارتی که با تمرین، تجربه، و به‌کارگیری روش‌های مؤثر و هوشمندانه به‌تدریج تقویت می‌شود. اگر احساس می‌کنید در به‌خاطر سپردن مطالب دچار مشکل شده‌اید یا حافظه‌تان ضعیف عمل می‌کند، به‌هیچ‌وجه دلسرد نشوید. این مسئله به معنای ناتوانی ذهن شما نیست، بلکه نشانه‌ای است از اینکه زمان آن رسیده روش‌های مطالعاتیتان را به کمک یک مدیر مجرب بازنگری و اصلاح کنید.
خبر خوب این است که حافظه و توان یادگیری قابل ارتقاء هستند، به‌شرط آن‌که به خودتان باور داشته باشید و مسیر تغییر را با اراده، تمرین و پشتکار ادامه دهید. راهکارهایی که در این مقاله معرفی شد، نقطه‌ی آغاز این مسیر است؛ پس با اعتماد به نفس، برنامه‌ریزی درست و استمرار عضله تمرکز و حافظه خود را تقویت کنید تا در زمان امتحان عملکرد بهتری داشته باشید.
44%
